مذمت منکران معاد جسمانی وقیامت

هوش: به معنای جان و زندگی است.

حلقه حلقه: یعنی گروه گروه

حلقه‏ها در گوشها: کنایت از طاعت و فرمانبردارى است، ونشانه های بندگی. انقروى و به پیروى از او نیکلسون، حلقه را استعارت از علم و هوش نهانى گرفته‏اند.

ربّنا احییتنا: پروردگارا ما را زنده کردى. برگرفته است از قرآن کریم: «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اِثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اِثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى‏ خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ- » گفتند پروردگارا ما را میرانیدى دو بار، و زنده کردى دو بار. پس ما به گناهان خود گردن نهادیم، پس آیا برون شدن را راهى هست» [1]

جلود: جمع جلد: پوست.

عظام: جمع عظم: استخوان.

فارسان: سواران. و استعاره از هشیاران و به خویشتن آمدگان است.

غبار انگیخته: گرد افشان، کنایت از تازان.

شکور: بسیار سپاس گزار.

کنود: به معنای ناسپاس است.

کنی نادیده‌ای: ننگریستن، تأمل نکردن، نادیده گرفتن. « کُنی» را نیکلسون به ضم کاف گرفته و چنین ترجمه کرده است: وانمود می‏‏کنی که ندیده‌ای.  

سر پیچیدن: نپذیرفتن. قبول نکردن.

در عدم ز اول: آن گاه که معدوم بودى و پرتو وجود به تو نیفتاده بود.

پاى افشردن: اصرار ورزیدن.

از جاى بر کندن: کنایت از به وجود آوردن.

صنع: کار، کردار.

صنع ربّانى: کار خدایى.

موى پیشانى کشیدن: کنایت از کشاندن کسى به نادلخواه. بردن او را بر خلاف میل او.

انواع حال: تطورها و حالتها که در این جهان مى‏بیند.

 ( 3688) خداى تعالى بى‏هوشان را هوش عطا کرده حلقه‏وار گرد هم جمع مى‏شوند و همگى حلقه بندگى در گوش دارند. ( 3689) پاى کوبان و دست‏افشان مشغول حمد و ثناى خداوندى شده مى‏گویند (ربنا احییتنا) اى خداى ما که ما را زنده کردى.( 3690) آن پوست و گوشت و استخوانهاى پوسیده زندگى از سر گرفته و سوار کارانى هستند که در اسب تازى غبار پاى اسبانشان فضا را پر کرده.( 3691) در قیامت همگى از خوب و بد شاکر و ناسپاس از عدم بوجود حمله مى‏کنند.( 3692) چگونه از زنده شدن سرپیچى‏ خواهى کرد مگر نه در اولین بار هم در عدم از موجود شدن سرپیچى کرده‏اى. ( 3693) در عدم پا فشارى کرده و مى‏گفتى چه کسى مى‏تواند مرا از جاى خود بکند.( 3694) صنع خداوندى را نمى‏بینى که چگونه موى پیشانیت را گرفت و کشید.( 3695) و تو را بحالات و عوالمى کشانید که هیچ خیال آن را نکرده گمان آن را نداشتى.

در ابیات پیشین سخن در این بود که: چون نور دانش انسان کامل تجلى کند عقول جزئى برابر آن از کار مى‏افتد. حواس و منطق ما محو علم و دانش سلطان ما مى‏شود، و حالت صحو به محو تبدیل مى‏گردد، چنان که زید چون برابر رسول (ص) قرار گرفت درماند. سپس مى‏گوید باز چون تجلى عقل کلى نباشد عقول جزئى به کار مى‏افتد. چنان که ستارگان با تابش آفتاب محو مى‏شوند و با پنهان شدن خورشید نور مى‏دهند و از این معنى به مناسبت سخن را به زنده شدن مردگان در روز رستاخیز مى‏کشاند.

در ادامه مولانا می گوید: آنها که زندگی این جهان را واگذاشته و به سوی حق رفته‌اند، حق به آنها زندگی دیگر می‏‏دهد و آنها که هستی‌شان فنا شده و از حق حیات دیگری یافته‌اند، گروه گروه، پای‌کوبان و دست‌افشان خدا را ستایش می‏‏کنند و نازنازان و خرامان و خشنود می‏‏گویند: پروردگارا، ما را زنده کردی. مضمون این بیت به آیهْ ‌شریفه سوره «مؤمن» اشاره دارد: گفتند: ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی. (مفسران دو بار مرگ و دو بار حیات را این چنین برشمرده‌اند: مرگ کالبد عنصری، حیات یافتن در برزخ، مرگ برزخی، حیات در قیامت.) پوست‏ها و استخوان‏های از هم‌پاشیده به فرمان حق شکل می‏‏گیرند و در حرکت به پیشگاه حق مثل سواری غبار برمی‌انگیزند. به هر حال معنای بیت این است: در هنگام احضار به پیشگاه حق، ممکن نیست کسی بتواند از این فرمان سرپیچی کند. تو در ازل که هنوز وجود نداشتی، نافرمان بودی و با آن همه نافرمانی و پافشاری در برابر ارادهْ حق، به وجود آمدی و احوالی بر دل تو وارد شد که هرگز پندار و خیالی از آن نداشتی.و در ابیات زیر این معنى را واضح‏تر بیان می کند:

          خاک را و نطفه را و مُضغه را             پیش چشم ما همى‏دارد خدا

          کز کجا آوردمت اى بَد نِیَت             که از آن آید همى خِفریقی ات‏

          تو بر آن عاشق بدى در دور آن             منکر این فضل بودى آن زمان‏

          این کَرَم، چون دفعِ آن انکارِ توست             که میان خاک مى‏کردى نخست‏

          حجتِ انکار شد انشارِ تو             از دوا بدتر شد این بیمار تو

893- 889 /د4

مولانا در این ابیات تعریضی به منکران زنده شدن مردگان در روز رستاخیز دارد. این زنده شدن دو باره را با زاده شدن از شکم مادر مقایسه مى‏کند و نیز با حالتهاى گونه‏گون که پیش از آمدن به دنیا داشت. و مأخوذ است از قرآن کریم: «... قالَ مَنْ یُحْیِ اَلْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ، قُلْ یُحْیِیهَا اَلَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ..» گفت که زنده مى‏کند این استخوانها را که پوسیده است؟ بگو زنده مى‏کند آن را آن که آفریدشان نخست بار و او به هر آفرینشى داناست»[2]